ORHUN ANITLARI

BİLGE KAĞAN ABİDESİ

Doğu Cephesi
Tanrı gibi tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı,sözüm:
Babam Türk Bilge Kağanı.......Sir,Dokuz Oğuz,İki Ediz çadırlı beyleri, milleti........Türk tanrısı........üzerine kağan oturdum.Oturduğumda ölecek gibi düşünen Türk Beyleri,milleti memnun olup sevinip,yere dikilmiş gözü yukarı baktı. Bu zamanda kendim oturup bunca ağır töreyi dört taraftaki ........dim.
Üstte mavi gök,altta yağız yer kılındıkta,ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin kağan,İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini,töresini tutu vermiş,düzene soku vermiş.Dört taraf hep düşman imiş .Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış,hep tabi kılmış.Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş.Doğuda Kadırgan Ormanına kadar kondurmuş.İkisi arasında pek teşkilatsız Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormuş.Bilgili Kağan imiş.Buyruku bilgili imiş tabii,cesur imiş tabii.Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabii.İli tutup töreyi düzenlemiş.Kendisi öylece vefat etmiş.Yasçı,ağlayıcı,doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin,Tibet, Avar, Bizans,Kırgız,Üç Kurıkan, Otuz Tatar,Kıtay,Tatabı,bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş.Öyle ünlü kağan imiş.
Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabii,oğulları kağan olmuş tabii. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak,oğlu babası gibi kılınmamış olacak.Bilgisiz kağan oturmuştur,kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabii,kötü imiş tabii.Beyleri,milleti ahenksiz olduğu için,Çin milleti hilekar ve sahtekar olduğu için,aldatıcı olduğu için,küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için,bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için,Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış,kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.Çin milletine beylik erkek evladını kul kıldı, hanımlık kız evladını cariye kıldı.Türk beyler Türk adını bıraktı.Çinli beyler Çin adını tutarak,Çin kağanına itaat etmiş.Elli yıl işi gücü vermiş.Doğuda gün doğusunda Bökli Kağana kadar ordu sevk edi vermiş.Batıda Demir Kapıya ordu sevk edivermiş.Çin kağanına ilini,töresini alı vermiş.
Türk halk kilesi şöyle demiş:İlli millet idim,ilim şimdi hani,kime ili kazanıyorum der imiş.Kağanlı millet idim,kağanım hani,ne kağana işi,gücü veriyorum der imiş.Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş.Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden,yine tabii olmuş.
Bunca işi,gücü verdiğini düşünmeden,Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş.Yok olmaya gidiyormuş.
Yukarıda Türk Tanrısı,mukaddes yeri,suyu öyle tanzim etmiştir. Türk milleti yok olmasın diye,millet olsun diye,babam ilteriş Kağanı,annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır.Kağan on yedi erle dışarı çıkmış.Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış,dağdaki inmiş.Toplanıp yetmiş er olmuş.Tanrı kuvvet verdiği için,babam kağanın askeri kurt gibi imiş,düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya batıya asker sevk edip toplamış,yığmış.Hepsi yedi yüz er olmuş.
Yedi yüz er olup ilsizleşmiş,kağansızlaşmış milleti,Türk töresini bırakmış milleti,ecdadımın töresince yaratmış,yetiştirmiş.Tölis,Tarduş milletini orda tanzim etmiş.Yabguyu,şadı orda vermiş.
Güneyde Çin milleti düşman imiş.Kuzeyde Baz Kağan,Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş.Kıırgız,Kurıkan,Otuz Tatar,Kıtay,Tatabı, hep düşman imiş.Babam kağan bunca........kırk yedi defa ordu sevk etmiş,yirmi savaş yapmış.Tanrı lutfettiği için illiyi ilsizleştirmiş,kağanlıyı kağansızlatmış,düşmanı tabi kılmış,dizliye diz çöktürmüş,başlıya baş eğdirmiş.Babam kağan öylece ili,töreyi kazanıp,uçup gitmiş.
Babam kağan için ilki Baz Kağanı balbal olarak dikmiş.Babam kağan uçduğunda kendim sekiz yaşında kaldım.O töre üzerine amcam kağan oturdu. Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti,tekrar besledi.Fakiri zengin kıldı,azı çok kıldı.
Amcam kağan oturduğunda kendim prens.....Tanrı buyurduğu için on dört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum.
Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehire,Şantung Ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik.Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik.Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık. İlliyi ilsizleştrdik,kağanlıyı kağansızlaştırdık.Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik.
Türgiş kağanı Türküm,milletim idi.Bilmediği için bize karşı yanlış hareket ettiği,ihanet ettiği için kağanı öldü,buyruku,beyleri de öldü.On ok kavmi eziyet gördü.
Ecdadımızın tutmuş olduğu yer,su sahipsiz kalmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip.........
Bars bey idi.Kağan adını burda biz verdik.Kız kardeşim prensesi verdik.Kendisi ihanet etti,kağanı öldü,öilleti cariye,kul oldu.
Kögmenin yeri,suyu sahipsiz kalmasın diye Az,Kırgız milletini tanzim ve terrtip edip geldik.Savaştık........ilini geri verdik.
Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.Batıda Kengü Tarbana kadar Türk milleti öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.
O zamanda kul kullu,cariye cariyeli olmuştu.Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi,oğlu babasını bilmezdi.Öyle kazanılmış,öyle düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı.
Türk Oğuz beyleri,milleti işit:Üstte gök basmasa,altta yağız yer delinmese, Türk milleti,ilini,töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vazgeç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı,beslemiş olan kağanına,hür ve müstakil iyi iline karşı hata ettin,kötü hale soktun.
Silahlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanının milleti,gittin! Doğuya giden, gittin! Batıya giden,gittin! Gittiğin yerde hayrın şu olmalı:Kanın nehir gibi koştu.Kemiğin dağ gibi yattı.Beylik erkek evladını kul kıldın.O bilmemenden dolayı,kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti.
Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim.Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,babam kağanı,annem hatunu yükselten Tanrı,il veren Tanrı,Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,kendimi o Tanrı kağan oturttu tabii.
Varlıklı,zengin millet üzerine oturmadım.İçte aşsız,dışta donsuz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum.Küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım,gündüz oturmadım.küçük kardeşim Kül Tigin ile,iki şad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş,su kılmadım.
Ben kendim kağan oturduğumda her yere gitmiş olan millet yaya olarak,çıplak olarak,öle yite geri geldi.Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; güneyde Çin Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim .........savaştım.Ondan sonra Tanrı buyurduğu için ,devletim,kısmetim var olduğu için,ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli kıldım.Fakir milleti çok kıldım.Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım.Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım,düşmansız kıldım.Hep bana itaat etti.
On yedi yaşımda Tanguta doğru ordu sevk ettim.Tangut milletini bozdum. Oğlunu, karısını,at sürüsünü,servetini, orda aldım.
On sekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettim.Milleti orda bozdum.
Çinli Ong vali,elli bin asker geldi. Başta savaştım.O orduyu orda yok ettim.
Yirmi yaşımda,Basmıl Iduk Kut soyundan olan kavim idi,kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim.K............m tabi kıldım,malını çevirip getirdim.
Yirmi iki yaşımda Çine doğru ordu sevk ettim.Çaça general,seksen bin asker ile savaştım.Askerini orda öldürdüm.
Yirmi altı yaşımda Çin kavmi Kırgız ile beraber düşman oldu.Kemi geçerek Çine doğru ordu sevk ettim.Örpende savaştım.Askerini mızakladım.Az milletini aldım ........tabi kıldım.
Yirmi yedi yaşımda Kırgıza doğru ordu sevk ettim.Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastım.Kağanı ile Songa ormanında savaştım.Kağanını öldürdüm,ilini aldım.
O yılda Türgişe doğru Altın ormanını aşarak İrtiş nehrini geçip yürüdüm. Türgiş kavmini uykuda bastım.Türgiş kağanının ordusu ateş gibi, fırtına gibi geldi. Bolçuda savaştık.Kağanını,yabgusunu,şadını orda öldürdüm. İlini orda aldım.
Otuz yaşımda Beş Balıka doğru ordu sevk ettim.Altı defa savaştım ........ askerini hep öldürdüm.Onun içindeki ne kadar insan.......yok olacakt ı......... çağırmak için geldi.Beş Balık onun için kurtuldu.
Otuz bir yaşımda Karluk milletini öldürdüm,orda aldım.....Basmıl kara ......... Karluk milleti toplanıp geldi........m,öldürdüm.

Dokuz Oğuz benim milletim idi.Gök,yer bulanığı için,ödüne kıskançlık değdiği için düşmen yok oldu.Bir yılda dört defa savaştım.:
En önce Togu Balıkta savaştım.Tolga nehrini yüzdürerek geçip ordusunu.........
İkinci olarak Andırguda savaştım.Askerini mızrakladım........
Üçüncü olarak Çuş başında savaştım.Türk milleti ayak titretti, perişan olacaktı. İlerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm.Çok ölecek orda dirildi.Orda Tongra yiğiti bir boyu Tonga Tigin mateminde çeviri vurdum
Dördüncü olarak Ezginti Kadızda savaştım.Askerini orda mızrakladım, yıprattım..... .yıprat.......
Otuz iki yaşımda Amgı kalesinde kışladıkta kıtlık oldu.İlk baharında Oğuza doğru ordu sevk ettim.İlk ordu dışarı çıkmıştı,ikinci ordu merkezde idi.Üç Oğuz ordusu basıp geldi.Yaya, kötü oldu diyip yenmek için geldi.Bir kısım ordusu evi barkı yağma etmek için gitti,bir kısım ordusu savaşmak için geldi.Biz az idik.kötü durumda idik.
Oğuz.......düşman........Tanrı kuvvet verdiği için orda mızrakladım, dağıttım. Tanrı bahşettiği için,ben kazandığım için Türk milleti kazanmıştır. Ben küçük kardeşimle beraber böyle başa geçip kazanmasam Türk milleti ölecekti,yok olacaktı.Türk beyleri,milleti,böyle düşünün,böyle bilin !
Oğuz kavmi ..........göndermeden,diye ordu sevk ettim.Evini barkını bozdum. Oğuz kavmi Dokuz Tatar ile toplanıp geldi.Aguda iki büyük savaş yaptım.Ordusunu bozdum. İlini orda aldım.Öyle kazanıp...........
Tanrı buyurduğu için otuz üç yaşımda........idi. Seçkin, muhterem,güç beslemiş olan,kahraman kağanına ihanet etti.üstte Tanrı, mukaddes yer,su,amcam kağanın devleti kabul etmedi olacak.Dokuz Oğuz kavmi yerini,suyunu terk edip Çine doğru gitti.Çin........bu yere geldi. Besleyeyim diye düşünüp......... millet......... suçla.........güneyde Çinde adı sanı yok oldu.bu yerde bana kul oldu.
Ben kendimi kağan oturduğum için Türk milletini.........kılmadım. İli,töreyi çok iyi kazandım............toplanıp..........orda savaştım.Askerini mızrakladım.Teslim olan teslim oldu,millet oldu; Ölen öldü. Selengadan aşağıya yürüyerek Kargan vadisinde evini,barkını orda bozdum........... ormana çıktı.Uygur valisi yüz kadar askerle doğuya kaçıp gitti......... .......... Türk milleti aç idi.O at sürüsünü alıp besledim.
Otuz dört yaşımda Oğuz kaçıp Çine girdi.Eseflenip ordu sevk ettim. Hiddetle...............,oğlunu,karısını orda aldım.İki valili millet......... ..........
Tatabı milleti Çin kağanına itaat etti.Elçisi,iyi sözü,niyazı gelmiyor yazın ordu sevk ettim.Milleti orda bozdum.At sürüsünü......... askeri toplanıp geldi. Kadırkan ormanına kon......... ...... .........yerine doğru,suyuna doğru kondu.
Güneyde Karkul milletine doğru ordu sevk et diyip Tudun Yamtarı gönderdim, gitti. .......Karluk valisi yok olmuş,küçük kardeşi bir kaleye........ ........kervanı koşmadı.Halk kütlesi kağanım geldi diyip övdü..........ad verdim.Küçük adlı..........

Güney-doğu cephesi
..........Gök Öngü çiğneyerek ordu yürüyüp,gece ve gündüz yedi zamanda susuzu geçtim.Çorağa ulaşıp yağmacı askeri........ ..........Keçine kadar.......

Güney cephesi
........Çin süvarisini,on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm. Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm.Bi.........aşıp vard..... ........ ........defa ordu sevk ettim
Otuz sekiz yaşımda kışın Kıtaya doğru ordu sevk ettim........
Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabıya doğru ordu sevk ettim......... ben .......öldürdüm.Oğlunu,karısını,at sürüsünü, servetini .......... millet........karısını yok kıldım. ........... ........ savaştım. .......... verdim.Kahraman erini üldürüp balbal kılı verdim.
Elli yaşımda Tatabı milleti Kıtaydan ayrıldı. .........lker dağına ...........Ku general kumandasında kırk bin askeri öldürdüm.On bin ........... öldürdü.Büyük oğlum hastalanıp yok olunca Ku’yu,generali balbal olarak diki verdim.
Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum,on dokuz yıl kağan olarak il tuttum. Otuz bir........ Türküm için,milletim için iyisini öylece kazanı verdim.
Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı,onuncu ay,yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı,beşinci ay,yirmi yedide yas töreni yaptırdım.Bukağ vali.......... babası Lisün Tay generalin başkanlığında beş yüz yiğit geldi. Kokuluk ......... altın, gümüş fazla fazla getirdi.Yas töreni kokusunu getirip diki verdi.Sandal ağacı getirip öz .......... Bunca millet saçını,kulağını .......... kesti. İyi binek atını,kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı.
Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı,sözüm:
Babam Türk Bilge Kağanı oturduğunda şimdiki Türk beyleri,sonra Tarduş beyleri;Kül Çor başta olarak,arkasından şadpıt beyleri;önde Tölis beyleri;Apa Tarkan başta olarak,arkasından şadpıt beyleri; bu ........... Taman Tarkan,Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk .......... iç buyruk; Sebig kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk;bunca şimdiki beyler,babam kağana fevkelade çok iltica etti.
...........Türk beylerini,milletini fevkalade çok yüceltti, övdü......... babam kağan.........ağır taşı,kalın ağacı Türk beyleri, milleti ......... Kendime bunca .............

Kuzey cephesi
Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit.Bilhassa küçük kardeş yeğenim,oğlum,bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri,kuzeydeki tarkat,buyruk beyleri,Otuz Tatar, .......... Dokuz oğuz beyleri,milleti ! Bu sözümü iyice işit,adamakıllı dinle:
Doğuda gün doğusuına,güneyde gün ortasına,batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar,onun içindeki milleti hep düzene soktum.O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.
Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim,denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim,Tibete ulaşmama az kaldı.Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim.Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş.İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş.
Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım.Altını,gümüşü,ipeği,ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor.
Çin milletinin sözü tatlı,ipek kumaşı yumuşak imiş.Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra,kötü şeyleri o zaman düşünürmüş.İyi bilgili insanı,iyi cesur insanı yürütmezmiş.Bir insan yanılsa kabilesine,milletine,akrabasına kadar barındırmaz imiş.Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok,Türk milleti,öldün;Türk milleti, öleceksin ! Güneyde Çogay ormanına,Tögültün ovasına konayım dersen,Türk milleti, öleceksin!
Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş:Uzak ise kötü mal verir,yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş.Bilgi bilmez kişi o sözü alıp,yakına varıp,çok insan, öldün! O yere doğru gidersen Türk milleti,öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiçbir sıkıntın yoktur.Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın.
Türk milleti,tokluğun kıymetini bilmezsin.Acıksan tokluk düşünmezsin.Bir doysan açlığı düşünmezsin.Öyle olduğun için beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin.Hep orda mahvoldun,yok edildin. orda,geri kalanınla,her yere hep zayıflayarak ölerek yürüyordun.Tanrı buyurduğu için,kendim devletli olduğum için kağan oturdum.Kağan oturup aç,fakir milleti hep toplattım.Fakir milleti zengin kıldım.Az milleti çok kıldım. yoksa bu sözümde yalan var mı?
Türk beyleri,milleti,bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum.Yanılıp öleceğini yine burda vurdum.Her ne sözüm varsa ebedi taşa vurdum. ona bakarak bilin.Şimdiki Türk milleti,beyleri,bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız?
Babam kağan,amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş............Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim...........kıldım.
..........Türgiş kağanına kızımı...........fevkalade büyük törenle alı verdim. Türgiş kağanının kızını fevkalade büyük törenle oğluma alı verdim .......... fevkalade büyük bir törenle alı verdim............yaptırdım...........
..........başlıya baş eğdirdim,dizliye diz çöktürdüm.Üstte Tanrı, altta yer bahşettiği için gözle görülmeyen,kulakla işitilmeyen milletimi doğuda gün doğusuna, güneyde ......... batıda.......... Sarı altınını,beyaz gümüşünü,kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını,binek atını,aygırını,kara samurunu, mavi sincabını Türküme,milletime kazanıverdim,tanzim ediverdim. ............ kedersiz kıldım.Üstte Tanrı kudretli............. Türk beylerini,milletini ............ besleyin,zahmet çektirmeyin,incitmeyin!
.........benim Türk beylerim,Türk milletim, ..........kazanıp ......... bu .......... bu kağanından,bu beylerinden ............. suyundan ayrılmazsan, Türk milleti,kendin iyilik göreceksin,evine gireceksin,dertsiz olacaksın.

..........Ondan sonra Çin kağanından resimciyi hep getirttim. Benim sözümü kırmadı,maiyetindeki resimciyi gönderdi.Ona bambaşka türbe yaptırdım.İçine dışına bambaşka resim vurdurdum.Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum............. On ok oğluna,yabancına kadar bunu görüp bilin! Ebedi taş yontturdum,yazdırdım ........... O taş türbesini ............

güney-batı cephesi
Bilge Kağan kitabesini Yollug Tigin,yazdım.Bunca türbeyi, resimi, sanatı ........ kağanın yeğeni Yollug tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim..........

KÜLTİGİN ABİDESİ

Güney Cephesi
Tanrı gibi gökte doğmuş Türk Bilge Kağanı,bu zamanda oturdum. Sözümü tamamıyla işit.Bilhassa küçük kardeş yeğenim,oğlum,bütün soyum, milletim,güneydeki Şadpıt beyleri, kuzeydeki Tarkat,buyruk beyleri,Oğuz Tatar..... Dokuz Oğuz beyleri,milleti!Bu sözümü iyice işit,adamakıllı dinle:
Doğuda gün doğusuna,güneyde gün ortasına,batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar,onun içindeki millet hep bana tabidir.Bunca milleri hep düzene soktum.O şimdi kötü değildir.Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.
Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim,denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim,Tibete ulaşmama az kaldı.Batıda inci nehrini geçerek Demir kapıya doğru ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim.Bunca yara kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş.İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş.
Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım.Altını,gümüşü,ipeği,ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor.
Çin milletinin sözü tatlı ipek kumaşı yumuşak imiş.Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra,kötü şeyleri o zaman düşünürmüş.İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş.Bir insana yanılsa,kabilesi,milleti,akrabasına kadar barındırmazmış.Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok,Türk Milleti,öldün;Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına,Tögültün ovasına konayım dersen,Türk Milleti öleceksin!
Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş:Uzak ise kötü mal verir,yakın ise iyi mal verir deyip öyle öğretiyormuş.Bilgi bilmez kişi o sözü alıp,yakına gidip, çok insan, öldün!O yere doğru gidersen,Türk Milleti,öleceksin!Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiçbir sıkıntım yoktur.Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın.
Türk Milleti,tokluğun kıymetini bilmezsin.Açlık,tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin.Öyle olduğun için,beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun,yok edildin.Orda geri kalanınla her yere hep zayıflayarak,ölerek yürüyordun.Tanrı buyurduğu için,kendim devletli olduğum üçün,kağan oturdum.Kağan oturup aç,fakir milleti hep toplattım.Fakir milleti zengin kıldım.Yoksa bu sözümde yalan var mı?
Türk beyleri,milleti,bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum.Yanılıp öleceğini yine burda vurdum.Her ne sözüm varsa ebedi taşa vurdum.Ona bakarak bilin.Şimdiki Türk Milleti,beyleri,bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız?
Ben ebedi taş yontturdum......Çin kağanından resimci getirdim, resimlettim. Benim sözümü kırmadı.Çin kağanının maiyetindeki resimciyi gönderdi.Ona bambaşka türbe yaptırdım.İçine dışına bambaşka resim vurdurdum.Taş yontturdum.Gönüldeki sözümü vurdurdum.......On ok oğluna, yabancıya kadar bunu görüp bilin.Ebedi taş yontturdum.........İl ise,şöyle daha erişilir yerde ise,işte öyle erişilir yerde ebedi taş yontturdum,yazdırdım.Onu görüp öyle bilin.Şu taş........dım.Bu yazıyı yazan yeğeni Yollug Tigin.

Doğu Cephesi
Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta,ikisi arasında insanoğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan,İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş,düzenleyivermiş.Dört taraf hep düşman imiş.ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış,hep tabi kılmış.Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş.Doğuda Kadırgan Ormanına kadar,batıda demir kapıya kadar kondurmuş.İkisi arasında pek teşkilatsız Gök Türk öylece oturuyormuş.Bilgili kağan imiş,cesur kağan imiş tabii.Beyleri de milleti de doğru imiş.Onun için ili öylece tutmuş tabii. İli tutup töreyi düzenlemiş.Kendisi öylece vefat etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusunda Bökli Çöllü halk,Çin, Tibet,Avar,Bizans,Kırgız,Üç Kurıkan, Oğuz Tatar,Kıtay,Tatabı,bunca millet gelip ağlamış,yas tutmuş.Öyle ünlü kağan imiş.
Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabii,oğulları kağan olmuş tabii.Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak,oğlu babası gibi kılınmamış olacak.Bilgisiz kağan oturmuştur,kötü kağan oturmuştur.Buyruklu da bilgisizmiş tabii,kötü imiş tabii.Beyleri milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekar ve sahtekar olduğu için,aldatıcı olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için,bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için,Türk Milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış,kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.Çin milletine beylik erkek evladı kul oldu,hanımlık kız evladı cariye oldu.Türk beyleri Türk adını bıraktı.Çinli beyler Çin adını tutup, Çin kağanına itaat etmiş.Elli yıl işi gücü vermiş.Doğuda gün doğusunda Bökli Kağana kadar ordu sevk edivermiş.Çin kağanına ilini,töresini alıvermiş.
Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim,ilim şimdi hani,kime ili kazanıyorum der imiş.Kağanlı millet idim,kağanım hani,ne kağana işi gücü veriyorum der imiş.Öyle deyip Çin Kağanına düşman olmuş.Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden yine teslim olmuş.
Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden,Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş.Yok olmaya gidiyormuş.
Yukarıda Türk Tanrısı,Türk mukaddes yeri,suyu öyle tanzim etmiş. Türk milleti yok olmasın diye,millet olsun diye babam İlteriş Kağanı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmış olacak.Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış.Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış,dağdaki ,inmiş, toplanıp yetmiş er olmuş.Tanrı kuvvet verdiği için babam kağanın askeri kurt gibi imiş,düşmanı koyun gibi imiş.Doğuya batıya asker sevk edip toplamış yığmış.Hepsi yedi yüz er olmuş.
Yedi yüz er olup ilsizleşmiş,kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş,kul olmuş milleti Türk töresini bırakmış milleti,ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş.Tölis,Tarduş milletini orda tanzim etmiş.Yabguyu,şadı orda vermiş.
Güneyde Çin milleti düşman imiş.Kuzeyde Baz Kağan,Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş.Kırgız,Kurıkan,Otuz Tatar,Kıtay,Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca......Kırk yedi defa ordu sevk etmiş,yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizleştirmiş,kağanlıyı kağansızlaştırmış,düşmanı tabi kılmış,dizliye diz çöktürmüş,başlıya baş eğdirmiş.Babam kağan öylece ili,töreyi kazanıp,uçup gitmiş.
Babam kağan için ilkin Baz kağanı balbal olarak dikmiş.o töre üzerine amcam kağan oturdu.Amcam kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti,besledi.Fakiri zengin kıldı,azı çok kıldı.Amcam kağan oturduğunda kendim Tarduş milleti üzerinde şad idim.Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir,Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik.Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik.Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik,on üç defa savaştık.İlliyi ilsizleştirdik,kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik.
Türgiş Kağanı Türkümüz,milletimiz idi.Bilmediği için,bize karşı yanlış hareket ettiği için kağanı öldü. Buyruku, beyleri de öldü.On ok kavmi eziyet gördü.
Ecdadımızın tutmuş olduğu yer,su sahipsiz olmasın diye Az milleti tanzim ve tertip edip.......
Bars bey idi.Kağan adını burda biz verdik.Küçük kız kardeşim prensesi verdik.Kendisi yanıldı,kağanı öldü,milleti cariye,kul oldu.
Kögmenin yeri,suyu sahipsiz kalmasına diye Az,Kırgız kavmini düzene sokup geldik.Savaştık.......ilini geri verdik.
Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.Batıda Kengü Tarmana kadar Türk milletini öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.
O zamanda kul kullu olmuştu,cariye cariyeli olmuştu.Küçük kardeşini bilmezdi.Öyle kazanılmış,düzene sokulmuş ilimiz,töremiz vardı.

Türk,Oğuz beyleri,milleti,işitin:Üstte gök basmasa,altta yer delinmese,Türk milleti,ilini töreni kim bozabilecekti? Türk milleti,vaz geç, pişman ol! Disipsizliğinden dolayı,beslemiş olan bilgili kağanınla,hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin,kötü hale soktun.
Silahlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelip dağıtarak gönderdi. Mukaddes Ötüken ormanının milleti,gittin.Doğuya giden, gittin. Batıya giden,gittin.Gittiğin yerde hayrın şu olmalı:kanın su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı.Beylik erkek evladın kul oldu,hanımlık kız evladın cariye oldu.Bilmediğin için,kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti.
Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim.Türk milletini adı sanı yok olmasın diye,babam kağanı,annem hatunu yükseltmiş olan Tanrı,il veren Tanrı,Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,kendimi o tanrı kağan oturttu tabii.
Varlıklı,zengin millet üzerinde oturmadım.İşte aşsız,dışta donsuz; düşkün, perişan milletin üzerine oturdum.küçük Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye, Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile,iki şad ile öle yite kazandım.öyle kazanıp bütün milleti ateş,su kılmadım.
Ben kendim tahta oturduğumda,her yere gitmiş olan milleti öle yite,yaya olarak,çıplak olarak dönüp geldi.Milleti besleyeyim diye,kuzeyde Oğuz kavmine doğru,güneyde Çine doğru on iki defa büyük ordu sevkettim, .........savaştım.Ondan sonra,Tanrı bağışlasın,devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için,ölecek milleti diriltip besledim.Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım.Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım,düşmansız kıldım. Hep bana itaat etti.İşi gücü veriyor.Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti.
Babam kağan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı............ .Umay gibi annem hatunun devletine,küçük kardeşim Kül Tigin er adını aldı.On altı yaşında,amcam kağanın ilini,töresini şöyle kazandı:Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettik,bozduk.Çinli Ong vali,elli bin asker geldi,savaştık.Kül Tigin yaya olarak atılıp hücum etti.Ong valinin kayın biraderini,silahlı,elle tuttu,silahlı olarak kağanına takdim etti.o orduyu orda yok ettik.
Yirmi bir yaşında iken,Çaça generale karşı savaştık.En önce Tadıgın,Çorun boz atına binip hücum etti.O at orda öldü.İkinci olarak Işbara Yamtarın boz atına binip hücum etti.O at orda öldü.Üçüncü olarak Yigen Silig beyin giyimli doru atına binip hücum etti.O at orda öldü.Zırhından kaftanından yüzden fazla ok ile vurdular, yüzüne başına bir tane değmedi ............Hücum ettiğini,Türk beyleri,hep bilirsiniz.O orduyu orda yok ettik.
Ondan sonra Yir Bayırkunun Uluğ Irkini düşman oldu.Onu dağıtıp Türgi argun Gölünde bozduk.Uluğ İrkin azıcık erle kaçıp gitti.
Kül Tigin yirmi altı yaşında iken Kırgıza doğru ordu sevkettik.Mızrak battımı karı söküp,Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastık.Kağanı ile Songa ormanında savaştık.Kül Tigin,Bayırkunun ak aygırına binip atılarak hücum etti.
Bir eri ok ile vurdu,iki eri kovalayıp takip ederek mızrakladı.O hücum ettiğinde, Bayırkunun ak aygırını,uyluğunu kırarak,vurdular.Kırgız kağanını öldürdük,ilini aldık.
O yılda Türgişe doğru Altın ormanını aşarak,İrtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini uykuda bastık.Türgiş kağanının ordusu Bolçuda ateş gibi, fırtına gibi geldi.Savaştık.Kül Tigin alnı beyaz boz ata binip hücum etti. Alnı beyaz boz.............tutturdu.İkisini kendi yakalattı.Ondan sonra tekrar girip Türgiş kağanının buyruku Az valisini elle tuttu.kağanını orda öldürdük, ilini aldık.Türgiş avam halkı hep tabi oldu.O kavmi Tabarda kondurduk.........
Soğd milletini düzene sokayım diye İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik.Ondan sonra Türgiş avam halkı düşman olmuş.Kengerise doğru gitti.Bizim askerin atı zayıf,azığı yok idi.Kötü kimse er..............kahraman er bize hücum etmişti.Öyle bir zamanda pişman olup Kül Tigini az erle eriştirip gönderdik.Büyük savaş savaşmış.Alp Şalçı ak atına binip hücum etmiş.Türgiş avam halkını orda öldürmüş,yenmiş.Tekrar yürüyüp............

Kuzey Cephesi

............ile,Koşu vali ile savaşmış.Askerlerini hep öldürmüş. Evini, malını eksiksiz hep getirdi.
Kül Tigin yirmi yedi yaşına gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düşman oldu.Tamag Iduk Başta savaştık.Kül Tigin o savaşta otuz yaşında idi.Alp Şalçı ata binip atılarak hücum etti.İki eri takip Amcam kağanın ili sarsıldığında; millet,hükümdar ikiye ayrıldığında,İzgil millet ile savaştık.Kül Tigin Alp Şalçı akına binip atılarak hücum etti.O at orada düştü. İzgil milleti öldü.
Dokuz Oğuz milleti kendi milletim idi.Gök,yer bulandığı için düşman oldu.Bir yılda beş defa savaştık.
En önce Togu Balıkta savaştık.Kül Tigin Azman akına binip atılarak hücum etti.
Altı eri mızrakladı.Askerin hücumunda yedinci eri kılıçladı.
İkinci olarak Kuşalgulukta Ediz ile savaştık.Kül Tigin Az yağızına binip, atılarak hücum edip bir eri mızrakladı.Dokuz eri çevirerek vurdu.Ediz kavmi orda öldü.
Üçüncü olarak Bolçuda Oğuz ile savaştık.Kül Tigin Azman akına binip hücum etti, mızrakladı.Askerini mızrakladık,ilini aldık.
Dördüncü olarak Çuş başında savaştık.Türk milleti ayak titretti. Perişan olacaktı.İlerleyip gelmiş ordusunu Kül Tigin püskürtüp,Tongradan bir boyu,yiğit on eri Tonga Tigin mateminde çevirip öldürdük.
Beşinci olarak Ezginti Kadızda Oğuz ile savaştık.Kül Tigin Az yağızına binip hücum etti.İki eri mızrakladı,çamura soktu.O ordu orda öldü.
Amga kalesinde kışlayıp ilk baharında Oğuza doğru ordu çıkardık. Kül Tigini evin başında bırakarak,müdafaa tedbiri aldık.Kül Tigin öksüz atına binip dokuz eri mızrakladı,merkezi vermedi.Annem hatun ve analarım, ablalarım,gelinlerim,prenseslerim,bunca yaşayanlar cariye olacaktı,ölenler yurtta yolda yatıp kalacaktınız.Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz.
Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti.Kendim düşünceye daldım. Görür gözün görmez gibi,bilir aklım bilmez gibi oldu.Kendim düşünceye daldım.Zamanın Tanrı yaşar.İnsanoğlu hep ölmek için türemiş.Öyle düşünceye daldım.Müthiş düşünceye daldım.İki şadın ve küçük kardeş yeğenimin,oğlumun,beylerimin,milletimin gözü kaşı kötü olacak diyip düşünceye daldım.
Yasçı ağlayıcı olarak Kıtay,Tatabı milletinden başta Udar general geldi. On binlik hazine,altın,gümüş fazla fazla getirdi.Tibet kağanından vezir geldi. Batıda ülkesi halkından Enik general,oğlu Tarkan geldi.On ok oğlum Türgiş kağanından Makaraç mühürdar,Oğua Bilge mühürdar geldi.Kırgız kağanından Tarduş Inançu Çor geldi.Türbe yapıcı,resim yapan,kitabe taşı yapıcısı olarak Çin kağanının yeğeni Çang general geldi.

Kuzey-doğu Cephesi
Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu.Dokuzuncu ay,yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik.Türbesini,resmini (veya heykelini), kitabe taşını maymun yılında yedinci ay,yirmi yedinci günde hep bitirdik.Kül Tigin kendisi kırk yedi yaşında bulut çöktürdü.........Bunca resimciyi Tuygut vali getirdi.

Güney-doğu Cephesi
Bunca yazıyı yazan Kül Tiginin yeğeni Yollug Tigin,yazdım.Yirmi gün oturup bu taşa,bu duvarlara hep Yollug Tigin,yazdım.
Değerli oğlunuzdan,evladınızdan çok daha iyi beslerdiniz.Uçup gittiniz. Gökte hayattaki gibi..............

Güney-batı cephesi
Kül Tigin altınını,gümüşünü,hazinesini,servetini,dört binlik at sürüsünü idare eden Tuygut bu.........Beyim prens yukarı gök.............taş yazdım.Yollug Tigin.

Batı Cephesi
Batıdan Soğd baş kalırdı.Küçük kardeşim Kül Tigin...........için öle yite işi gücü verdiği için,Türk Bilge Kağanı,nezaret etmek üzere,küçük kardeşim Kül Tigini gözeterek oturdum.Inançu Apa Yargan Tarkan adını verdim.Onu Övdürdüm.

"Türk, Oğuz beyleri, kavmi, işitin yukarıda gök basmasa, aşağıda yer
delinmese Türk milleti ülkeni, töreni kim bozar?"
Orhun abideleri Göktürk devrinden kalma kitabelerdir.Göktürkler, milattan önceki asırlarda Hunlar tarafından kurulup, değişen sülaleler ve boylar idaresinde devam ede gelen Asya'daki büyük Türk İmparatorluğu'nun 6. asırla . asır arasındaki devresinde hüküm sürmüşlerdir. 6. asrın ilk yarısında Türk Devletleri' nin başında Avarlar bulunuyordu.552 tarihinde Bumin Kağan Avar idaresine son vererek Türk devletinin Göktürk hanedanı devrini açtı.O devirde büyük kağanlığın merkezi devletin doğu ve batı kısmı da doğuya bağlı tabı bir kağanlıkla idare ediliyordu.Bumin Kağan'ın kardeşi İstemi Kağan da 576 'ya kadar bu batı bölümünün kağanı idi.
Bumin Kağan,Göktürk hakimiyetini kurduğu sene içinde öldü ve sırasıyla üç oğlu, büyük kağanlık yaptılar.bunlardan ikincisi olan Mukan zamanında devlet Mançurya'dan İran'a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk haline geldi.
Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanların yokluğu ve devleti teşkil eden kavimlerin çekişmeleri, öte yandan ve bilhassa Çin entrikası yüzünden bir sürü karışıklıklar geçirdi.630'da devletin asıl doğu kısmı Çin hakimiyetine girdi. Zamanla Çin hakimiyeti batı kısmına da sirayet etmeye başladı.Fakat bu Çin esareti fazla devam etmedi ve Kutlug Kağan veya ikinci adıyla İlteriş Kağan,Çin hakimiyetine son vererek 680-682 senesinde devleti yeniden toparladı.İlteriş Kağan 691'de ölünce yerine geçen kardeşi Kapgan Kağan idaresinde devlet yeniden eski haşmetini buldu.
İlteriş Kağan2ın Bilge ve Kül Tigin adında iki oğlu vardı.Öldüğünde bunlar 7 ve 8 yaşlarında idiler.Kapgan Kağan 716'da ölünce idareyi onun oğulları almak istedi.Fakat bilge ve Kül tigin kardeşler buna mani olarak babalarının devletine el koydular.Bilge Kağan hükümdar oldu.İki kardeş babalarının ve amcalarının devrinden kalmış ihtiyar vezir ve Bilge Kağan'ın kayınpederi Tonyukuk'un da yardımiyle devleti daha da kuvvetlendirdiler.Bilge Kağan2ın ölümünden 10 yıl sonra da Uygurlar, devleti ele geçirerek 745'de Göktürk hakimiyetine son verdi
Orhun Abideleri, bu Türk hanedanının, Bilge Kağan devrinin mahsulleridir. Birincisi olan Kül Tigin Abidesini, ağabeysi Bilge Kağan 732' de diktirmiş, ikincisi olan Bilge Kağan Abidesini de ölümünden sonra 735'te kendi oğlu olan kağan diktirmiştir.Üçüncü olarak verilen Tonyukuk Abidesi ise 720-725 yıllarında kendisi tarafından dikilmiştir.Orhun civarında belli başlı altı tane kitabe bulunmuştur.Fakat bunların en önemlisi ve en büyükleri bu üç tanedir.
(Metinlerdeki eksik kısımlar noktalarla gösterilmiştir.)

TONYUKUK ABİDESİ

(birinci taş)
Batı cephesi

Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım.Türk milleti Çine tabi idi.Türk milleti hanını bulamayıp Çinden ayrıldı,hanlandı.Hanını bırakıp Çine kadar teslim oldu.Tanrı şöyle demiştir:Han verdim,hanını bırakıp teslim oldun.
Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür.Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk Sir milletinin yerinde boy kalmadı.
Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu.İki kısmı atlı idi,bir kısmı yaya idi.Yedi yüz kişiyi sevk eden büyükleri şad idi.Katıl dedi. Katılanı ben idim.Bilge Tonyukuk.
Kağan mı kılayım, dedim.Düşündüm.Zayıf boğa ve semiz boğa arkada tekme atsa;semiz boğa,zayıf boğa bilinmezmiş derler diyip,öyle düşündüm.Ondan sonra Tanrı bilgi verdiği için kendim bizzat kağan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ile beraber İltiriş Kağan olunca güneyde Çini,doğuda Kıtayı,kuzeyde Oğuzu pek çok öldürdü.Bilicisi,yardımcısı bizzat bendim.Çogayın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.

Güney cephesi
Geyik yiyerek,tavşan yiyerek oturuyorduk.milletin boğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi,biz ateş idik
Öylece oturur iken Oğuzdan casusu geldi.Casusun sözü şöyle : Dokuz oğuz milletinin üzerine kağan oturdu der.Çine doğru Ku’yu,generali göndermiş,Kıtaya doğru Tongra Esimi göndermiş,sözü şöyle göndermiş: Azıcık Türk milleti yürüyormuş; kağanı cesur imiş; müşaviri bilici imiş; o iki kişi var olursa,seni,Çini öldürecek derim;beni,Oğuzu da öldürecek derim; Çin,güney taraftan hücum et; Kıtay, doğu taraftan hücum et;ben kuzey taraftan hücum edeyim;,Türk Sir milleti, yerinde hiç yürümesin; mümkünse hep yok edelim
O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi,gündüz oturacağım gelmedi.Ondan sonra kağanıma arz ettim.Şöyle arz ettim: Çin,Oğuz,Kıtay bu üçü birleşirse kala kalacağız.Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz.yufka olanın delinmesi kolay imiş,ince olanı kırmak kolay.Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş.İnce yoğun olsa kırmak zor imiş.Doğuda Kıtaydan,güneyde Çinden, batıda batılılardan,kuzeyde Oğuzdan iki üç bin askerimiz,geleceğimiz var mı acaba?Böyle arz ettim.Kapanım benim kendimin.Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı işiti verdi.Gönlünce sevk et dedi.
Kök Öngü çiğneyerek Ötüken Ormanına doğru sevk ettim.İnek, yük hayvanı ile Toglada Oğuz geldi.Askeri üç bin imiş.Biz iki bin idik. Savaştık.Tanrı lutfetti, dağıttık. Nehire düştü.Dağıttığımız, yolda yine öldü hep.
Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi.Türk milletini Ötüken yerine, ben kendim Bilge Tonyukuku Ötüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki, kuzeydeki, doğudaki millet geldi.

Doğu cephesi
İki bin idik.İki ordumuz oldu.Türk milleti kılınalı,Türk kağanı oturalı Şantung şehrine,denize ulaşmış olan yok imiş.Kağanıma arz edip ordu gönderdim.Şantung şehrine ulaştırdım.Yirmi üç şehir zaptetti.Uykusunu burda terk edip,yurtta yatıp kalırdı.
Çin kağanı düşmanımız idi.On Ok kağanı düşmanımız idi.Fazla olarak Kırgızın kuvvetli kağanı düşmanımız oldu.O üç kağan akıol akıla verip Altun ormanı üstünde buluşalım demiş.Şöyle akıl akıla vermişler:Doğuda Türk kağanına karşı ordu sevk edelim.Ona karşı ordu sevk etmezsek,ne zaman bir şey olsa o bizi -kağanı kahraman imiş,müşaviri bilici imiş- ne zaman bir şey olsa öldürecektir.Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim,tamamiyle yok edelim demiş.Türgiş kağanı şöyle demiş:Benim milletim ordadır demiş.Türk milleti yine karışıklık içindedir demiş.oğuzu yine sıkıntıdadır demiş.
Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım gelmiyordu,gündüz yine oturacağım gelmiyordu.o zaman düşündüm.İlk olarak Kırgıza ordu sevk etsek iyi olur dedim. Kögmenin yolu bir imiş.Kapanmış diye işitip,bu yol ile yürürsek uygun olmayacak dedim.kılavuz aradım.Çöllü Az kavminden bir er buldum. İşittim:Az ülkesinin yolu Anı boyunca...............imiş,bir at yolu imiş,onunla gitmiş.Ona söyleyip,bir atlı gitmiş diye o yolla yürürsek mümkün olacak dedim.Düşündüm,kağanıma

Kuzey cephesi
Arz ettim.Asker yürüttüm.Alttan aşağı dedim.Ak Termili geçip sırtlattım.At üzerine bindirip karı söktüm.Yukarıya,atı yedeğe alarak,yaya olarak,ağaca tutunarak, çıkarttım.Öndeki er çiğneyi verip,ağaç olan tepeyi aştık.Yuvarlanarak indik.On gecede yandaki engeli dolanıp gittik.Kılavuz yeri şaşırıp boğazlandı.Bunalıp kağan dört nala koşturuver demiş.Anı suyuna vardık.O sudan aşağıya gittik.Yemek yemek için attan indik.Atı ağaca bağlıyorduk.
Gündüz de gece de dört nala koşturup gittik.Kırgızı uykuda bastık.uykusunu mızrak ile açtık.Hanı,ordusu toplanmış.Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük.Kağana Kırgız kavmi teslim oldu,baş eğdi.Geri döndük,Kögmen ormanını dolanıp geldik.
Kıgızdan döndük.Türgiş kağanından casusu geldi.Sözü şöyle: Doğuda kapana karşı ordu yürütelim demiş.Yürütmezsek,bizi –kağanı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş- ne zaman bir şey olsa bizi öldürecektir demiş.Türgiş kağanı dışarı çıkmış dedi.On ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış der.Çin ordusu var imiş.
O sözü işitip kağanım,ben eve ineyim dedi.Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım dedi.Ordu,gidin dedi,Altun ormanında oturun dedi.Ordu başı İnel Kağan, Tarduş şadı gitsin dedi.Bilge Tonyukuka,bana şöyle dedi: Bu orduyu sevk et dedi.Cezayı gönlünce söyle.Ben sana ne söyleyeyim dedi.Gelirse hile toplanır, gelmezse haberciyi,sözü alarak otur dedi.
Altun ormanında oturduk.Üç casus geldi.Sözü bir:Kağan ordu çıkardı, On Ok ordusu eksiksiz dışarı çıktı der Yarış ovasında toplanalım demiş.
O sözü işitip,kağana o sözü ilettim.Han tarafından söz dönüp geldi.oturun diye söylemiş.Keşif kolunu,nöbet işini çok iyi tertip et,baskın yaptırma demiş.
Bögü Kağan bana haber göndermiş.Apa Tarkana gizli haber göndermiş: Bilge Tonyukuk kötüdür,kindardır,şaşırır.Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin.
O sözü işitip orduyu yürüttüm.Altun ormanını yol olmaksızın geçtik.Geceyi gündüze kattık.Bolçuya şafak sökerken ulaştık.

(ikinci taş)
Batı cephesi
Haberciler getirdiler.Sözü şöyle: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı der. O sözü işitip beyler bütün dönelim,temiz edepli olmak iyidir dedi.Ben şöyle derim,ben Bilge Tonyukuk:Altun ormanını aşarak geldik.İrtıs nehrini geçerek geldik.Geleni cesur dedi,duymadı.Tanrı,Umay ilahe, mukaddes yer, su, üzerine çöküverdi herhalde.Niye kaçıyoruz? Çok diye niye korkuyoruz? Az diye ne kendimizi hor görelim? Hücum edelim dedim.
Hücum ettik,yağma ettik.
İkinci gün ateş gibi kızıp geldi.Savaştık.Bizden,iki ucu,yarısı kadar fazla idi.Tanrı lutfettiği için,çok diye korkmadık,savaştık.Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık.Kağanını tuttuk.Yabgusunu,şadını orda öldürdüler.Elli kadar er tuttuk.
O aynı gece halkına haber gönderdik. O sözü işitip On Ok beyleri,milleti hep geldi,baş eğdi.Gelen beylerini,milletini tanzim edip,yığıp -az miktarda millet kaçmıştı- on ok ordusunu sevk ettim.biz de ordu sevk ettik.Anıyı geçtik.İnci nehrini geçerek Tinsi Oğlu denilen mukaddes Ek dağını aşırdım.

Güney cephesi
Demir Kapıya kadar eriştik.Ordan döndürdük.İnel Kağana,korkup ......... Tezik,Tokar .......... ondan beriki Suk başlı Soğdak milleti hep geldi,baş eğdi.......
Türk milletinin Demir Kapıya,Tinsi Oğlu denilen dağa ulaştığı hiç yokmuş,O yere ben Bilge Tonyukuk ulaştığım için sarı altın,beyaz gümüş,kız kadın,eğri deve, mal zahmetsizce getirdi.
İltiriş Kağan bilici olduğu için,cesur olduğu için,Çine karşı on yedi defa savaştı,Kıtaya karşı yedi defa savaştı.Onlardan müşaviri yine bizzat ben kendim idim,kumandanı yine bizzat ben idim.İltiriş Kağana,Türk Bögü kağanına,Türk Bögü Kağanına,Türk Bilge Kağanına

Doğu cephesi
Kapgan Kağan yirmi yedi yaşında........orda......... idi.Kapgan Kağan oturdu. Gece uyumadı,gündüz oturmadı.Kızıl kanımı döktürerek,kara terimi koşturarak işi, gücü verdim he.uuzun keşif kolunu yine gönderdim hep.Siperi,nöbet yerini büyüttüm hep.Geri dönen düşmanı getirirdim. Kağanımla ordu gönderdim.Tanrı korudun, bu Türk milleti arasında silahlı düşmanı koşturmadım,damgalı atı koşturmadım. İltiriş Kağan kazanmasa, ve ben kendim kazanmasam,il de millet de yok olacaktı.Kazandığı için ve kendim kazandığım için il de il oldu,millet de millet oldu.
Kendim ihtiyar oldum,kocaldım.Her hangi bir yerdeki kağanlı millette böylesi var olsa,ne sıkıntısı mevcut olacakmış?
Türk Bilge Kağanı ilinde yazdırdım.Ben Bilge Tonyukuk.

Kuzey cephesi
İltiriş Kağan kazanmasa,yok olsa idi,ben kendim,Bilge Tonyukuk, kazanmasam, ben yok olsa idim,Kapgan Kağanın,Türk Sir milletinin yerinde boy da,millet de,insan da hep yok olacaktı.İltiriş Kağan,Bilge Tonyukuk kazandığı için Kapgan Kağanın,Türk Bilge Kağanı Türk Sir milletinin yürüdüğü bu ........... Türk Bilge Kağanı Türk Sir milletini,Oğuz milletini besleyip oturuyor.